Trong cách mạng tháng 8/1945, quá trình giành chính quyền ở Đông Hà cũng nằm trong quy luật vận động chung từ khởi nghĩa từng phần tiến lên tổng khởi nghĩa, nhưng với sự vận động phong phú và có những nét riêng biệt, Đông Hà là địa phương giành chính quyền mang một hình thái riêng, chính điều đó biểu hiện sự phong phú và cụ thể của cách mạng tháng Tám.
Phát huy những thắng lợi đạt được trong các thời kỳ cách mạng vào những năm 30, dưới sự lãnh đạo của Đảng, phong trào đấu tranh cách mạng của nhân dân Đông Hà thời kỳ 1939-1945 được chuyển sang giai đoạn mới – giai đoạn vận động khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân.
Ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, Trung ương Đảng đã ra Chỉ thị “Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”, sau đó Tỉnh uỷ Quảng Trị tổ chức Hội nghị nghiên cứu quán triệt và thực hiện chỉ thị. Sau hội nghị này, phong trào cách mạng ở Đông Hà được đẩy mạnh, mở rộng đội tuyên truyền xung phong, tổ chức dân quân tự vệ, chuẩn bị vũ khí để khởi nghĩa vũ trang. Từ đó phong trào cách mạng quần chúng dấy lên mạnh mẽ, nhất tề xông lên cướp chính quyền.
Trước khí thế cách mạng sôi sục, ngày 15/8/1945 tại thôn Thượng Nghĩa (Phường Đông Giang) dưới sự lãnh đạo của các đảng viên Đảng Cộng sản, quần chúng kéo đến nhà Chánh tổng đề nghị cấp dao găm để dùng vào việc cần thiết và đã được nhận công khai, sự kiện này làm tăng thêm khí thế đấu tranh cho lực lượng tự vệ chiến đấu ở địa phương. Từ đó chính quyền địch ở đây ngày càng rệu rã và ảnh hưởng ra toàn tổng An Lạc.
Ở Lập Thạch (Phường Đông Lễ), các đảng viên sau những năm tháng hoạt động khó khăn trong sự khống chế của địch, nay trước tình hình mới đã nhanh chóng cũng cố lại các chi bộ Đảng. Ngày 15/8/1945, sau khi tổ chức tế Lễ tiền khai khẩn tại Đình làng, một số đảng viên và quần chúng tích cực đã đứng lên vạch mặt bọn quan lại, hào lý và được đông đảo quần chúng nhân dân đồng tình, ủng hộ. Ngày 16/8, Chi bộ Đảng đã chủ động lập hội đồng đến nhà lý trưởng buộc y phải giao nộp sổ sách, mõ, triện đồng. Cùng ngày, chính quyền cách mạng ở Lập Thạch được thành lập. Chi bộ Đảng công khai hoạt động, chính quyền cách mạng được cũng cố, đội tự vệ thường xuyên luyện tập và làm nhiệm vụ trấn áp bọn phản động. Cả Lập Thạch tưng bừng khí thế cách mạng để cùng hợp với các địa phương khác ở Đông Lễ, Đông Lương chuẩn bị khẩn trương tham gia cướp chính quyền ở các địa phương khác.
Thấy rõ khó khăn và vị trí chiến lược của Đông Hà nên Tỉnh uỷ Quảng Trị đã trực tiếp chỉ đạo phong trào đấu tranh ở đây. Ban khởi nghĩa ở Đông Hà được bổ sung, tăng cường. Chiều ngày 24/8/1945 đoàn biểu tình khoảng một nghìn người có cả đội tự vệ công nhân Đông Hà đã mang cờ, khẩu hiệu tập trung ở Ngã tư Sòng tuần hành vào trung tâm Đông Hà nhằm biểu dương lực lượng, thị uy đối phương để chuẩn bị cướp chính quyền vào sáng hôm sau.
Sáng sớm ngày 25/8/1945 đoàn biểu tình xuất phát từ chợ Đông Hà được đông đảo quần chúng từ các ngõ phố, hẻm đường nô nức tham gia và kéo đến các nơi đồn trú của quân Nhật và trại Bảo an binh. Đoàn biểu tình đến sân vận động là địa điểm mít tin tuyên bố giành chính quyến ở Đông Hà. Lúc đầu bọn Nhật còn hung hăng chống cự, chúng chĩa lưỡi lê vào đoàn biểu tình đe doạ. Nhưng đoàn biểu tình đã khéo léo dùng lý lẽ thuyết phục quân Nhật. Trước khí thế áp đảo của quần chúng, bọn bảo an binh phải nộp vũ khí, tên Bang Tá giao nộp con dấu, viên sĩ quan Nhật phải chấp nhận ký chuyển giao vũ khí và đạn dược. Cuộc khởi nghĩa đảm bảo an toàn, Nhân dân phấn khởi tin tưởng vào tiền đồ cách mạng. Đông Hà cướp chính quyền nhanh chóng và trọn vẹn. Hình thái đấu tranh giành chính quyền thành công ở Đông Hà thật đặc sắc và sáng tạo hiếm có trong một tình thế vô cùng khó khăn.
Tuy nằm trong hình thái vận động chung của cách mạng tháng Tám, nhưng khởi nghĩa ở Đông Hà có những nét độc đáo, riêng biệt của địa phương. Khó khăn nguy hiểm nhất trong việc giành chính quyền ở Đông Hà là lực lượng nồng cốt mỏng, cán bộ chủ chốt ở cơ sở chưa nhiều, kinh nghiệm còn thiếu nhưng Đảng bộ đã có sáng kiến là không thương lượng trước với địch để tạo khí thế quần chúng chuẩn bị khởi nghĩa. Khi địch đã suy sụp tinh thần, trước sự áp đảo của cách mạng, chúng đành phải nhượng bộ. Việc đảng viên trong chi bộ Lập Thạch tổ chức giành chính quyền sớm vào ngày 16/8 biểu hiện tinh thần chủ động, sáng tạo, nắm thời cơ của các đảng viên cộng sản ở địa phương. Sự kiện này giúp Tỉnh uỷ Quảng Trị đánh giá rõ thêm tương quan lực lượng giữa ta và địch để chỉ đạo giành chính quyền trong toàn tỉnh. Có thể nói, khởi nghĩa giành chính quyền ở Đông Hà biểu hiện một cách phong phú và linh hoạt các hình thức vận động của cách mạng tháng Tám toàn quốc.
Thắng lợi cách mạng tháng Tám ở Đông Hà là sự lãnh đạo đúng đắn và sáng tạo của Đảng, mà trực tiếp là cấp uỷ đảng địa phương và Tỉnh uỷ Quảng Trị. Quán triệt sâu sắc đường lối cách mạng của Trung ương Đảng, Đông Hà đã vận dụng sáng tạo vào tình hình cụ thể của địa phương, tích cực vận động quần chúng nhân dân tham gia phong trào cách mạng, xây dựng lực lượng chính trị, lực lượng vũ trang, đặc biệt là giáo dục, vận động nông dân tham gia phong trào cách mạng, dựa vào nông thôn xây dựng căn cứ địa, củng cố lực lượng cách mạng.
Do có sự chỉ đạo của các cấp uỷ đảng, công tác binh vận, địch vận làm tốt đã góp phần làm cho hàng ngũ kẻ thù bị phân hoá, lực lượng của chúng ngày càng suy yếu, hoang mang, tan rã. Ta lợi dụng khoét sâu mâu thuẫn trong hàng ngũ địch để phân hoá và cô lập chúng. Lực lượng cách mạng ở Đông Hà có sách lược mềm dẽo với kẻ thù để tiến tới giành chính quyền về tay Nhân dân.
Một trong những nguyên nhân chủ quan cơ bản quyết định để cách mạng tháng Tám ở Đông Hà có hình thái vận động phong phú và độc đáo là sự tham gia đông đảo của quần chúng nhân dân trong quá trình khởi nghĩa. Phát huy sức mạnh đoàn kết và tính sáng tạo của quần chúng nhân dân, kết hợp giữa xây dựng và phát triển lực lượng cách mạng quần chúng với xây dựng và phát triển căn cứ địa cách mạng, tạo nên sức mạnh tổng hợp của phong trào cách mạng.
Thắng lợi cách mạng tháng Tám ở Đông Hà thể hiện sự lãnh đạo sáng suốt và đúng đắn của Đảng, tinh thần cách mạng, trí sáng tạo của quần chúng nhân dân. Với thắng lợi này, Đảng bộ và Nhân dân Đông Hà đã góp phần xứng đáng vào thắng lợi của cách mạng tháng Tám ở Quảng Trị, làm phong phú thêm đường lối cách mạng của Đảng ta. Mai Chiếm Trung