Chủ tịch Hồ Chí Minh từng khẳng định: “Đảng tổ chức theo nguyên tắc dân chủ tập trung”. Nguyên tắc này quy định cách tổ chức, hoạt động của Đảng, trong đó, tập trung trên cơ sở dân chủ, dân chủ đi đôi với tập trung; đảng viên của Đảng bình đẳng về quyền và trách nhiệm; cơ quan lãnh dạo các cấp của Đảng do bầu cử lập ra; thực hiện tập thể lãnh đạo và cá nhân phụ trách: công việc của Đảng được quyết định theo đa số: thiểu số phục tùng đa số; tổ chức đảng cấp duới phục tùng tổ chức đảng cấp trên; đảng viên phải chấp hành nghị quyết của Đảng, nhằm vừa bảo đảm phát huy tính tích cực, sáng tạo của mỗi tổ chức của Đảng và đảng viên, vừa bảo đảm sự thống nhất ý chí và hành động của Đảng.
Thực chất của nguyên tắc này chính là nhằm nâng cao tính tích cực và năng lực sáng tạo của đảng viên, để các quyết định của Đảng luôn là sản phẩm kết tinh bởi trí tuệ tập thể và bảo đảm tính kỷ luật tự giác của mỗi tổ chức đảng và đảng viên.
Theo Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, tập trung dân chủ là: “Sự kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa hai mặt tập trung và dân chủ trong một mối quan hệ hữu cơ, biện chứng, chứ không phải chỉ là tập trung hoặc là dân chủ. Hai mặt đó tuy mâu thuẫn nhau nhưng lại bổ sung cho nhau, thống nhất với nhau làm thành một nguyên tắc hoàn chỉnh. Dân chủ là điều kiện, là tiền đề của tập trung, cũng như tập trung là cơ sở, là cái đảm bảo cho dân chủ được thực hiện. Không nên hiểu dân chủ là “tính từ” của tập trung hoặc tập trung là “tính từ” của dân chủ. Tuyệt đối hóa một mặt nào đều dẫn đến những sai lầm nguy hiểm, có hại cho sự lãnh đạo và sức mạnh của Đảng” (1).
* Tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản của Đảng
Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam viết: “Đảng là một tổ chức chặt chẽ, thống nhất ý chí và hành động, lấy tập trung dân chủ làm nguyên tắc tổ chức cơ bản”. Đây là nguyên tắc quan trọng gắn liền với bản chất của Đảng, quy định sự vận động và tồn tại của Đảng. Sở dĩ như vậy là do:
Thứ nhất, xuất phát từ bản chất của Đảng: Là đội tiên phong của giai cấp công nhân, đồng thời là đội tiên phong của nhân dân lao động và của dân tộc Việt Nam. Đảng là một tổ chức chặt chẽ, thống nhất ý chí và hành động, là liên minh tự nguyện của những người cùng chung chí hướng cộng sản, đấu tranh để xây dựng chủ nghĩa xã hội và cuối cùng là chủ nghĩa cộng sản. Bởi vậy, xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ là xa rời bản chất của Đảng Cộng sản.
Thứ hai, xuất phát từ yêu cầu nhiệm vụ lịch sử của Đảng: Nhiệm vụ lịch sử của Đảng Cộng sản Việt Nam là lãnh đạo cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, xóa bỏ áp bức, bóc lột, bất công, xây dựng thành công nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa và tiến tới chủ nghĩa cộng sản. Nhiệm vụ đó rất to lớn, nhưng hết sức khó khăn, đòi hỏi Đảng phải tổ chức dân chủ để phát huy mọi tiềm năng trí tuệ, lực lượng của đảng viên và các tổ chức trong toàn Đảng. Mặt khác, nhiệm vụ lịch sử của Đảng rất gay go, phức tạp, quyết tiệt, lâu dài, đối đầu với các thế lực thù địch luôn tìm mọi cách chống phá đảng cộng sản và chủ nghĩa xã hội, do đó Đảng lại phải tổ chức một cách tập trung với sự thắng nhất về tổ chức và hoạt động, kỷ luật nghiêm minh mới đủ sức hoàn thành nhiệm vụ lịch sử đó.
Thứ ba, xuất phát từ kinh nghiệm lịch sử của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế: Thực tiễn cho thấy, với nguyên tắc tập trung dân chủ, nhiều đảng cộng sản đã xây dựng mình thành đội tiên phong chiến đấu, có tổ chức chặt chẽ, vượt qua mọi khó khăn, thử thách, lãnh đạo cách mạng giành những thắng lợi to lớn. Ngày nay, nhờ kiên trì nguyên tắc tập trung dân chủ, các đảng cộng sản cầm quyền còn lại đã giữ vững đội ngũ, vượt qua thời kỳ khó khăn nhất, đang từng bước cải cách, đổi mới thành công, tạo dựng lại niềm tin về đảng cộng sản, về chủ nghĩa xã hội. Kinh nghiệm lịch sử cũng cho thấy, đảng cộng sản nào lơi lỏng, xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ thì sẽ bị suy yếu, khó khăn, thậm chí tan vỡ, như Đảng Cộng sản Liên Xô và các đảng cộng sản cầm quyền ở các nước Đông Âu trước đây.
Thứ tư, xuất phát từ kinh nghiệm hoạt động thực tiễn của Đảng Cộng sản Việt Nam: Nhờ được tổ chức theo nguyên tắc tập trung dân chủ, Đảng ta đã có đủ sức mạnh lãnh đạo cách mạng Việt Nam thành công và ngày càng phát triển. Trong các thời kỳ cách mạng, tổ chức đảng nào thực hiện đúng nguyên tắc tập trung dân chủ thì tổ chức đoàn kết thống nhất, có năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu cao; trái lại, khi nguyên tắc tập trung dân chủ không được thực hiện nghiêm túc, bị lợi dụng, bóp méo thì tổ chức đảng đó nhất định dẫn đến mất đoàn kết, suy giảm năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu, cán bộ lãnh đạo sẽ bị vi phạm kỷ luật của Đảng.
Hiện nay, lợi dụng những sai lầm trong thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ của các đảng cộng sản cầm quyền, các thể lực thù địch đang ra sức tuyên truyền xuyên tạc, bóp méo nguyên tắc tập trung dân chủ hòng làm cho các đảng cộng sản còn lại dao động, từ bỏ nguyên tắc này, tạo cơ hội cho các lực lượng đối lập ngóc đầu dậy. Nhưng, với kinh nghiệm và bản lĩnh chính trị vững vàng, Đảng Cộng sản Việt Nam vẫn khẳng định tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản của Đảng. Mọi mưu toan xa rời, phủ nhận nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng đều bị phê phán, ngăn chặn.
* Tập trung dân chủ còn là nguyên tắc làm cho Đảng vừa phát huy được tính chủ động, sáng tạo của các tổ chức đảng và đội ngũ đảng viên, vừa được có tổ chức tập trung, có kỷ luật chặt chẽ, có sức chiến đấu cao
Đảng ta khắng định: Nguyên tắc tập trung dân chủ “... một mặt, bảo đảm phát huy tính tích cực và tính sáng tạo của mọi tổ chức của Đảng và đảng viên trong việc tham gia xây dựng vả thực hiện đường lối, chính sách của Đảng; mặt khác, bảo đảm sự thống nhất ý chí và hành động của Đảng”. Tinh thần chủ yếu của nguyên tắc này là bảo đảm cho sự thống nhất về tư tưởng và chính trị của Đảng được củng cố bằng sự thống nhất về tổ chức. Nó làm cho Đảng được xây dựng thành một đội ngũ có kỷ luật chặt chẽ, có sức chiến đấu cao, đồng thời phát huy được cao độ tính chủ động, năng động và sáng tạo của đông đảo cán bộ, đảng viên. Nó bảo đảm cho Đảng luôn luôn là một tổ chức chiến đấu, một tổ chức lãnh đạo, một tổ chức hành động mà không phải là một câu lạc bộ chỉ bàn cãi suông.
* Việc thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng hiện nay
Bên cạnh những kết quả đã đạt được như: Kỷ cương, kỷ luật trong Đảng được giữ vững và tăng cường; những quyết định lớn của Đảng đã được tổ chức thảo luận rộng rãi, lấy ý kiến của các tổ chức đảng và đảng viên từ cơ sở trở lên; công tác tổ chức và cán bộ, nhất là đánh giá, tuyển chọn, bổ nhiệm cán bộ, được tiến hành công khai, dân chủ hơn; tình trạng cục bộ, mất đoàn kết trong cán bộ được chấn chỉnh kịp thời hơn, những tổ chức cá nhân vi phạm bị xử lý nghiêm hơn...; việc thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng hiện nay vẫn còn bộc lộ một số hạn chế. Đại hội XIII của Đảng đánh giá:“Việc thực hiện các nguyên tắc tổ chức của Đảng, nhất là nguyên tắc tập trung dân chủ ở một số nơi chưa nghiêm, thậm chí còn vi phạm”. Dân chủ trong Ðảng và trong xã hội còn bị vi phạm. Kỷ cương, kỷ luật ở nhiều cấp, nhiều lĩnh vực không nghiêm. Còn thiếu những quy chế cụ thể bảo đảm phát huy dân chủ, thực hiện đúng đắn nguyên tắc tập trung dân chủ. Một số cấp ủy, tổ chức đảng và cán bộ lãnh đạo thiếu tôn trọng và phát huy quyền của đảng viên, ít lắng nghe ý kiến cấp dưới; cán bộ lãnh đạo ở một số nơi độc đoán, chuyên quyền, mất dân chủ hoặc dân chủ hình thức, vi phạm kỷ luật của Đảng…
Những khuyết điểm trong thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng vừa chưa phát huy tốt dân chủ, sự năng động, sáng tạo của đội ngũ cán bộ, đảng viên, vừa làm cho kỷ cương, kỷ luật của Đảng có nơi, có lúc bị buông lỏng, cán bộ, đảng viên bị suy thoái, biến chất, vi phạm kỷ luật của Đảng, pháp luật của Nhà nước.
* Để thực hiện tốt nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng ở cơ sở hiện nay cần làm tốt các nhiệm vụ sau:
Một là, thường xuyên tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức vè nguyên tắc tập trung dân chủ cho các cán bộ, đảng viên. Các tổ chúc đảng và cấp ủy cơ sở phải làm rõ nội dung, yêu cầu của nguyên tắc tập trung dân chủ trong tình hình mới; tuyên truyền, giáo dục cho cán bộ, đảng viên về nguyên tắc tập trung dân chủ, làm cho đảng viên nắm chắc nhiệm vụ, trách nhiệm của đảng viên theo quy định của Điều lệ Đảng. Thực hiện tốt chế độ thông tin trong nội bộ Đảng để nâng cao nhận thức mọi mặt cho đảng viên. Đấu tranh chống những luận điệu xuyên tạc, phủ nhận nguyên tắc tập trung dân chủ.
Hai là, cấp ủy đảng cơ sở và mỗi chi bộ phải xây dựng và thực hiện đúng quy chế làm việc. Quy chế làm việc phải bảo đảm quán triệt, cụ thể hóa nội dung nguyên tắc tập trung dân chủ. Chú ý bảo đảm thực hiện các quyền của đảng viên, nhất là quyền được thảo luận, chất vấn, phê bình, thông tin, bảo lưu ý kiến.
Ba là, vừa phát huy dân chủ vừa phải tăng cường kỷ cương, kỷ luật trong Đảng. Từng tổ chức đảng và đảng viên chấp hành nghiêm chỉnh các nguyên tắc, chế độ sinh hoạt đảng, các chỉ thị nghị quyết của cấp trên và nghị quyết của cấp mình. Đảng viên ở mọi cương vị phải gương mẫu chấp hành và vận động Nhân dân chấp hành nghiêm chỉnh Hiến pháp, pháp luật và các chính sách của Nhà nước, các quy định của chính quyền địa phương. Xử lý kiên quyết, kịp thời, nghiêm minh, chính xác các hiện tượng vi phạm kỷ luật đảng. Những hiện tượng vi phạm pháp luật, nhất thiết phải xử lý theo pháp luật, không bao che, nhân nhượng để xử lý nội bộ.
Bốn là, thực hiện nghiêm túc chế độ tập thể lãnh đạo đi đôi với cá nhân phụ trách. Cụ thể hóa nguyên tắc tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách trong lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ chính trị; khắc phục tình trạng bao biện, làm thay, hoặc buông lỏng vai trò lãnh đạo của Đảng. “Quy định cụ thể quyền hạn, trách nhiệm của người đứng đầu và mối quan hệ giữa tập thể cấp ủy, tổ chức đảng với người đứng đầu, bảo đảm nguyên tắc tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách”. Phát huy vai trò, trách nhiệm, tính chủ động của người đứng đầu và cơ chế xử lý đối với người đứng đầu khi vi phạm.
Năm là, tăng cường công tác kiểm tra, giám sát thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ. Xử lý nghiêm minh, kịp thời những tổ chức đảng, đảng viên vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ.
Có thể nói, thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng không những là vấn đề có tính sống còn của Đảng mà còn là nhân tố bảo đảm sự lãnh đạo bền vững của Đảng đối với Nhà nước và xã hội. Nắm vững và thực hiện tốt dân chủ trong Đảng trên cơ sở nguyên tắc tập trung dân chủ đi đôi với dân chủ hóa mọi mặt đời sống xã hội thì Đảng mới có sự thống nhất ý chí và hành động, thiết thực đấu tranh chống bệnh quan liêu, chống lại nguy cơ suy thoái chính trị, tư tưởng, đạo đức và lối sống của đảng viên, giữ gìn bản chất cách mạng tốt đẹp của Đảng và Nhà nước ta. Thực hiện tập trung dân chủ trong Đảng sẽ tăng cường đoàn kết nội bộ, tạo không khĩ tích cực và tin cậy của đội ngũ cán bộ đối với cấp lãnh đạo, để Đảng thực hiện được vai trò lãnh đạo và là người tổ chức mọi thắng lợi nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Minh Huyền (TH)
(1) Nguyễn Phú Trọng: Xây dựng chỉnh đốn Đảng, một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, H, 2012, tr.346 – 347.