Đồng chí Nguyễn Văn Cừ sinh ngày 09/07/1912, trong một gia đình nhà nho có truyền thống khoa bảng ở xã Phù Khê, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã tham gia hoạt động cách mạng từ 15 tuổi. Năm 1928, đồng chí được tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng thanh niên giới thiệu về hoạt động phong trào “vô sản hóa” ở mỏ than Vàng Danh. Tác phẩm ra đời trong một hoàn cảnh rất đặc biệt. Trước khi vào Nam chỉ đạo và chuẩn bị Hội nghị Trung ương tháng 11-1939, đồng chí Nguyễn Văn Cừ - Tổng Bí thư của Đảng tạm lánh ở gác xép trên sân thượng của Nhà băng Đông Dương (nay là Trụ sở của Ngân hàng quốc gia Việt Nam). Tại đây, đồng chí viết cuốn Tự chỉ trích. Nhà xuất bản Dân chúng phát hành cuốn sách này vào ngày 20/7/1939 tại Hà Nội. Tác phẩm ra đời đã kịp thời lãnh đạo và giáo dục chính trị tư tưởng cho cán bộ, đảng viên và Nhân dân lao động đang tranh luận và bàn tán về nguyên nhân thất bại của Mặt trận Dân chủ trong việc tranh cử vào Hội đồng Quản hạt ở Nam Kỳ.
Tác phẩm này bao gồm các nội dung cơ bản sau:
1. Về mục tiêu của “tự chỉ trích”: Theo đồng chí Nguyễn Văn Cừ, mục tiêu trực tiếp của “tự chỉ trích Bônsơvích” là thống nhất về tư tưởng. Ông tin và thấy: “Những cuộc thảo luận điều khiển một cách đúng đắn là cần thiết để thống nhất tư tưởng, một sự thống nhất thật sự, mạnh mẽ, dựa trên sự giác ngộ và trung thành của mọi người”. Và sự thống nhất càng trở nên vững chắc khi Đảng có nguyên tắc tập trung dân chủ, là “thiểu số cũng phải phục tùng đa số..., ngàn người sẽ như một để thực hành ý chí ấy”. Nhờ có tự chỉ trích mà Đảng ta đã khắc phục được cả hai khuynh hướng rất nguy hại trong thời điểm đó. Đó là: “xu hướng “tả khuynh”, cô độc, nó muốn làm cho Đảng co bé, rút hẹp bởi biệt phái, cách xa quần chúng và xu hướng thỏa hiệp hữu khuynh, lung lay trước những tình hình nghiêm trọng, nhãng quên hoặc che lấp sự tuyên truyền chủ nghĩa Mác - Lênin, lăm le rời bỏ những nguyên tắc cách mệnh”. Tự chỉ trích nhằm làm cho Đảng mạnh hơn, nhưng không dừng lại, mà phải đạt tới mục tiêu tối cao, là: “chúng ta đứng về lợi ích về công cuộc của dân chúng mà chỉ trích những khuyết điểm, những chỗ lừng chừng hoặc hèn nhát để đẩy phong trào phát triển mạnh mẽ rộng rãi hơn”. Với quan điểm biện chứng, đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã nhấn mạnh tới mối quan hệ nhân - quả của mục tiêu trực tiếp và mục tiêu tối cao của tự chỉ trích. Theo đồng chí,“Tự chỉ trích Bônsơvích, nghĩa là để huấn luyện quần chúng và giúp đảng viên tự huấn luyện… để cho Đảng được càng thống nhất và củng cố, để đưa phong trào phát triển lên, đưa cách mạng tới thắng lợi”. Như vậy, mục tiêu của “tự chỉ trích Bônsơvích” có hai cấp độ với mục tiêu trực tiếp là làm cho Đảng ngày càng vững mạnh.
2. Về thái độ và phương pháp “tự chỉ trích”: đồng chí Nguyễn Văn Cừ có yêu cầu rất cao, trước hết là cần vượt qua những điều “cãi vã những chuyện nhỏ nhen”. Từ đó, khắt khe hơn, đồng chí Nguyễn Văn Cừ chỉ ra: “Tự chỉ trích Bônsơvích không phải là công kích Đảng, mạt sát Đảng, đặt danh dự cá nhân lên trên tất cả quyền lợi của Đảng, của cách mệnh”. Trong “Tự chỉ trích”, đồng chí Nguyễn Văn Cừ nhấn mạnh và có so sánh, tới các phương pháp rất căn bản, như: “Người cộng sản có bổn phận nói sự thật với quần chúng, dẫn đường cho quần chúng chớ không phải theo đuôi hay phỉnh họ. Những chủ trương chính trị mà lấy ý kiến của mình làm ý muốn của quần chúng như anh T.B. là rất sai lầm và nguy hiểm; nó làm cho Đảng xa quần chúng và có thể dẫn tới những thất bại nặng nề đau đớn”. Thật cao cả và chí lý khi đồng chí Nguyễn Văn Cừ phân tích về những phương pháp “tự chỉ trích”, rằng: “Công khai, mạnh dạn, thành thực vạch ra những nhầm lỗi của mình và tìm phương châm sửa đổi, chống những xu hướng hoạt đầu thỏa hiệp, như thế không phải làm yếu Đảng, mà là làm cho Đảng được thống nhất, mạnh mẽ. Làm như thế không bị địch nhân lợi dụng, chửi rủa vu cáo cho Đảng, không sợ “nối giáo cho giặc”. Trái lại, nếu “đóng kín cửa bảo nhau, giữ cái vỏ thống nhất mà bề trong thì hổ lốn một cục, đầy rẫy bọn hoạt đầu, đó mới chính là để cho quân thù chửi rủa; hơn nữa, đó tỏ ra không phải một đảng tiền phong cách mạng, mà là một đảng hoạt đầu cải lương”.
Như vậy, tác phẩm “tự chỉ trích Bônsơvích” là một phương thức phát triển không chỉ của Đảng, mà còn là của lực lượng, phong trào cách mạng do Đảng lãnh đạo. Tư tưởng Nguyễn Văn Cừ về thái độ và phương pháp tự chỉ trích có giá trị lớn từ phương diện vận dụng phép biện chứng duy vật vào việc giải quyết các vấn đề, các mâu thuẫn chính trị - xã hội đương đại.
3. Những năng lực của người cộng sản cần có để tham gia vào quá trình “tự chỉ trích Bôn-sơ-vích”: Yêu cầu đối với những người cộng sản tham gia tự chỉ trích, là họ nhất định phải có trình độ lý luận và phải có năng lực thực tiễn dày dặn. Trong Tự chỉ trích, đồng chí Nguyễn Văn Cừ viết: “Người cộng sản chẳng bao giờ hô hào những chuyện cao xa viển vông cho sướng miệng, nhưng căn cứ vào sự thực, đồng thời nắm lấy sự đi tới (le devenir) của sự vật, hiểu thấu luật tiến hóa của xã hội”. Người tham gia “tự chỉ trích” phải có kiến thức lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, đó là tốt nhưng chưa đủ, mà quan trọng hơn, họ phải biết vận dụng phù hợp lý luận.
Trải qua 82 năm, nhưng tác phẩm “Tự chỉ trích” đến nay vẫn còn nguyên giá trị, nhất là đối với công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng hiện nay. Thực tiễn trong 91 năm qua của cách mạng Việt Nam cho thấy, Đảng ta luôn coi trọng công tác xây dựng Đảng, xem đây là nhiệm vụ then chốt, quyết định đến sức mạnh, uy tín của Đảng. Vì vậy, Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư đã ban hành nhiều nghị quyết, kết luận, chỉ thị về xây dựng Đảng, trong đó phải kể đến hai nghị quyết hết sức quan trọng đó là: Nghị quyết Trung ương 4 khoá XI “Một số vấn đề cấp bách về xây dựng Đảng hiện nay”, Nghị quyết Trung ương 4 khoá XII về “Tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng; ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ”. Việc nghiên cứu và vận dụng các tư tưởng, quan điểm thể hiện trong tác phẩm với công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng là rất cấp thiết. Toàn Đảng, toàn dân phải quyết tâm thực hiện thắng lợi mục tiêu như Đại hội XIII của Đảng đã xác định mục tiêu tổng quát: Nâng cao năng lực lãnh đạo, năng lực cầm quyền và sức chiến đấu của Đảng; xây dựng Đảng và hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh toàn diện; củng cố niềm tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước, chế độ xã hội chủ nghĩa; khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, phát huy ý chí và sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc kết hợp với sức mạnh thời đại; đẩy mạnh toàn diện, đồng bộ công cuộc đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa; bảo vệ vững chắc Tổ quốc, giữ vững môi trường hòa bình, ổn định; phấn đấu để đến giữa thế kỷ XXI, nước ta trở thành nước phát triển, theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Từng tổ chức đảng, từng cán bộ, đảng viên phải luôn nhận thức đúng về tính tất yếu và về vai trò động lực của việc phê bình và tự phê bình trong toàn bộ công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng hiện nay, phải xem tự phê bình và phê bình là một trong những nguyên tắc tổ chức và hoạt động cơ bản của Đảng, là vũ khí sắc bén, là quy luật tồn tại và phát triển của chính đảng cách mạng. Đảng ta – những người Cộng sản chân chính – phải luôn tự chỉ trích, tự chỉ trích là đấu tranh với chính mình, dám nhìn thẳng vào sự thật, nói ra sự thật những biểu hiện sai trái của mình, của đồng chí mình trên cơ sở thống nhất một nguyên tắc: cái đúng phải được bảo vệ, được trân trọng, cái sai thì kiên quyết đấu tranh để loại bỏ. Trong sinh hoạt đảng, nhìn vào sự thật, nói ra sự thật và làm đúng sự thật để kịp thời sửa đổi những sai lầm, khuyết điểm; đưa ra những phương hướng và quyết định đúng đắn trong đấu tranh cách mạng, để Đảng ta ngày càng trong sạch vững mạnh, ngày càng phát triển đó chính là phương châm và mục đích của tự chỉ trích trong Đảng. Cần nêu cao vai trò tiên phong, gương mẫu của từng cán bộ, đảng viên trong thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách, tự phê bình và phê bình, nói đi đôi với làm, nêu gương về đạo đức, lối sống.
Bên cạnh đó, cần chú trọng đến công tác đào tạo, bồi dưỡng và vận dụng phù hợp chủ nghĩa Mác - Lênin trong sự kết hợp với tư tưởng, đạo đức Hồ Chí Minh. Nâng cao năng lực, trình độ thực tiễn và tổ chức thực tiễn cho cán bộ, đảng viên, tạo cơ sở vững chắc cho việc nắm bắt, kiểm nghiệm chân lý qua phê bình và tự phê bình.
Tóm lại, những nội dung trong tác phẩm “Tự chỉ trích” của đồng chí Nguyễn Văn Cừ đến hiện nay vẫn là cuốn cẩm nang, là bài học quý giá đối với công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng. Phương Thảo