Văn hóa là cội nguồn, là gốc rễ làm nên sức mạnh nội sinh của dân tộc. Với âm mưu thâm độc làm suy yếu sức mạnh nội sinh, thời gian qua, các thế lực thù địch tiến hành nhiều hoạt động “xâm lăng văn hóa” vào nước ta. Đây là thủ đoạn tinh vi, một nội dung quan trọng trong chiến lược “Diễn biến hòa bình” của các thế lực thù địch nhằm chống phá nước ta, triệt tiêu tận gốc những giá trị cốt lõi, nền tảng của dân tộc Việt Nam, từ đó truyền bá, tiêm nhiễm những sản phẩm văn hóa xấu độc, lai căng, làm chuyển biến nhận thức, thay đổi hành vi, lối sống của con người. Từ sự chuyển biến về văn hóa dần lan sang lĩnh vực chính trị, hình thành ý thức chống đối về chính trị, phá hoại nền tảng tư tưởng của Đảng, sự tồn vong của chế độ. Sự xâm lăng văn hóa tuy âm thầm nhưng có thể phá hủy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc.
Trong bối cảnh mới hiện nay, có thể hiểu, “xâm lăng văn hóa” là khái niệm mô tả quá trình một quốc gia dựa vào thực lực nhiều mặt, trong đó có thế mạnh văn hóa để tiến hành lan truyền và áp đặt các quan niệm, giá trị văn hóa đối với các quốc gia khác.
Trong xã hội truyền thống, khi một nước bị mất độc lập, chủ quyền và bị rơi vào tay ngoại xâm thì đồng thời nước đó sẽ bị áp đặt văn hóa. Nhưng trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế hiện nay, quá trình “xâm lăng văn hóa” diễn ra phức tạp hơn, đa dạng về hình thức và cấp độ. Việc mở cửa, đẩy mạnh hợp tác kinh tế, thương mại quốc tế cũng thúc đẩy giao lưu văn hóa, là quá trình tiềm ẩn nguy cơ “xâm lăng văn hóa”.
Các thương hiệu và sản phẩm quốc tế không chỉ đơn thuần là hàng hóa, mà còn là biểu hiện về lối sống, phong cách sống. Lối sống coi trọng giá trị vật chất, sùng ngoại tất yếu sẽ dẫn đến tâm lý xem nhẹ hơn giá trị tinh thần, những yếu tố mang tính dân tộc. Những chuỗi cửa hàng thức ăn nhanh, thực phẩm được chế biến sẵn có mặt khắp nơi hình thành thói quen ăn uống mới trong giới trẻ, có thể dẫn đến tình trạng lãng quên văn hóa ẩm thực truyền thống. Bên cạnh đó, sự phát triển của khoa học, công nghệ, đặc biệt là sự xuất hiện của internet đã tác động mạnh đến sự biến đổi văn hóa. Quá trình toàn cầu hóa cùng với sự bùng nổ của các phương tiện truyền thông mới cho thấy, nước nào có nền kinh tế mạnh, có nền tảng công nghệ thông tin tốt sẽ chuyển tải được nhiều hơn tư tưởng, văn hóa của họ ra thế giới. Phương tiện truyền thông mới trong một số trường hợp trở thành “cỗ máy tuyên truyền” cho các nước lớn. Hoạt động du lịch, du học, xuất khẩu lao động… cũng là những cách thức giao lưu văn hóa ít nhiều chứa đựng khả năng bị “xâm lăng văn hóa”. Sự tiếp xúc văn hóa trong quá trình du lịch, du học, xuất khẩu lao động rất có thể cũng trở thành những khúc xạ văn hóa méo mó nếu chủ thể tiếp nhận văn hóa có tâm lý sính ngoại thái quá, thiếu đi tinh thần tự tôn văn hóa dân tộc.
Quá trình “xâm lăng văn hóa” diễn ra ở nhiều cấp độ, hướng tới nhiều mục đích. Đó có thể là sự xuất hiện ồ ạt, tràn lan của các sản phẩm văn hóa có nguồn gốc từ nước ngoài nhằm lũng đoạn thị trường sản phẩm văn hóa trong nước. Đó có thể là sự xuyên tạc, hạ thấp những giá trị văn hóa truyền thống nhằm tạo ra tâm lý tự ti, sùng ngoại. Đó có thể là việc tuyên truyền, quảng bá cho những giá trị ngoại lai, những hành động và lối sống không phù hợp với văn hóa truyền thống, trái với thuần phong, mỹ tục của dân tộc nhằm cổ xúy bạo lực và những ham muốn thấp hèn. Đó có thể là sự bôi nhọ hình tượng lãnh tụ, danh nhân, bịa đặt về những vấn đề dân tộc, tôn giáo, dân chủ, nhân quyền, chủ quyền nhằm chia rẽ khối đại đoàn kết toàn dân tộc. Đó có thể là mưu đồ truyền bá những hệ tư tưởng mới nhằm gây phân rã về tư tưởng, bất ổn xã hội. Những mục đích này có thể được bộc lộ công khai bằng các diễn ngôn trực tiếp nhưng cũng có khi được ẩn náu tinh vi trong cái vỏ bọc “hình tượng nghệ thuật”, “sản phẩm văn hóa”...
“Xâm lăng văn hóa” gây ra những hệ lụy trên nhiều phương diện, không chỉ tác động đến văn hóa, mà còn tác động đến các lĩnh vực khác của đời sống, như kinh tế, chính trị, xã hội và cả an ninh, quốc phòng. Về phương diện kinh tế, “xâm lăng văn hóa” có thể làm suy yếu các ngành kinh tế dựa trên việc khai thác tài nguyên văn hóa để phát triển, nhất là các ngành công nghiệp văn hóa, làm mất đi cơ hội của những lĩnh vực, những hoạt động kinh tế gắn với phát huy giá trị văn hóa địa phương. Về phương diện chính trị, “xâm lăng văn hóa” cũng là nguy cơ đe dọa đến sự tồn vong của chế độ. Về phương diện văn hóa, sự “xâm lăng văn hóa” đặt văn hóa truyền thống trước nhiều nguy cơ, như biến đổi theo chiều hướng tiêu cực, trở thành bóng mờ của nền văn hóa khác, bản sắc dân tộc bị mai một, thậm chí lụi tàn và biến mất. Ở cấp độ toàn cầu, “xâm lăng văn hóa” sẽ làm nghèo nàn đi sự đa dạng của bức tranh văn hóa nhân loại. Về phương diện xã hội, sự biến đổi lối sống, sự đảo lộn giá trị, sự xuất hiện những giá trị mới không phù hợp với văn hóa truyền thống dễ làm rạn nứt các mối quan hệ xã hội, dễ dẫn đến khủng hoảng xã hội. Về phương diện đối ngoại và an ninh, quốc phòng, “xâm lăng văn hóa” gây ra sự xung đột văn hóa, xung đột xã hội, từ đó dẫn đến tình trạng mất an ninh, an toàn trong các cộng đồng. Đặc biệt, “Xâm lăng văn hóa” đe dọa trực tiếp đến an ninh văn hóa của quốc gia. Khi an ninh văn hóa của một cộng đồng, một quốc gia bị xâm phạm, mặc dù có thể chưa gây ra những tác hại ngay lập tức với cộng đồng, quốc gia đó, nhưng về lâu dài, nó sẽ để lại những hậu quả rất nghiêm trọng. Chính vì vậy, trong chiến lược bảo vệ vững chắc Tổ quốc từ sớm, từ xa, phải có sự hiện diện của nhiệm vụ bảo đảm an ninh văn hóa, chống lại sự “xâm lăng văn hóa”.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày nay, việc đẩy mạnh giao lưu, hợp tác quốc tế văn hóa là xu thế tất yếu. Trong quá trình ấy, việc tiếp nhận những giá trị văn hóa ngoại sinh là lẽ đương nhiên vì giao lưu văn hóa cũng chính là quy luật cơ bản để một nền văn hóa có thể tồn tại và phát triển. Tuy nhiên, tiếp nhận những giá trị nào và mức độ tiếp nhận, quá trình thâu hóa những giá trị ngoại sinh đó ra sao là những vấn đề cần được xem xét cẩn trọng. Không thể quay lưng, khước từ các giá trị ngoại sinh nhưng đồng thời cũng không được phép tiếp nhận thiếu chọn lọc cả những yếu tố phản văn hóa, không phù hợp với văn hóa dân tộc. Vì vậy, để đối mặt và hóa giải những thách thức của tình trạng “xâm lăng văn hóa”, trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, cần tập trung thực hiện một số giải pháp sau:
Thứ nhất, tăng cường giáo dục, nâng cao nhận thức của các cấp ủy, chính quyền, tổ chức chính trị - xã hội và nhân dân về vai trò của bản sắc văn hóa dân tộc. Muốn vậy, cần tiếp tục nghiên cứu đưa nội dung bản sắc văn hóa Việt Nam vào chương trình giáo dục quốc dân một cách phù hợp với các cấp học. Làm sao mọi người Việt Nam, nhất là thế hệ trẻ hiểu và tự hào về truyền thống văn hóa dân tộc Việt Nam. Bên cạnh đó, cần đa dạng hóa nội dung và hình thức giáo dục về giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, phòng, chống “xâm lăng văn hóa”. Phát huy vai trò định hướng, cung cấp thông tin của các cơ quan truyền thông, lan tỏa những giá trị văn hóa Việt Nam, đồng thời tích cực tuyên truyền để người dân nâng cao cảnh giác trước những âm mưu, thủ đoạn “xâm lăng văn hóa”.
Thứ hai, cần sớm nghiên cứu tham mưu xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật về bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc, chống lại sự “xâm lăng văn hóa”. Có chế tài xử lý các hành vi “xâm lăng văn hóa”, bảo đảm tính nghiêm minh của pháp luật, đủ sức răn đe, cảnh tỉnh những đối tượng khác.
Thứ ba, làm tốt công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, trong đó chú ý đến vấn đề bố trí nguồn lực hợp lý, vận động sự tham gia của mọi tầng lớp nhân dân trong bản vệ, phát huy giá trị di sản. Có chính sách đãi ngộ hợp lý với những nghệ nhân thực hành di sản văn hóa phi vật thể.
Thứ tư, thúc đẩy sáng tạo những giá trị văn hóa mới. Khuyến khích đội ngũ văn nghệ sĩ sáng tạo ra nhiều tác phẩm có giá trị, đưa chất liệu văn hóa truyền thống vào trong những sáng tạo văn hóa, nghệ thuật; tìm tòi các phương pháp, hình thức thể hiện mới mẻ, chuyển tải được tinh thần thời đại, những giá trị phổ quát của nhân loại vào trong các sáng tạo văn hóa.
Thứ năm, đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ trong bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc, chống lại sự “xâm lăng văn hóa”. Đầu tư hạ tầng công nghệ thông tin, đẩy mạnh chuyển đổi số quốc gia trong lĩnh vực văn hóa. Khuyến khích sự lan tỏa giá trị văn hóa dân tộc trên không gian mạng; đồng thời, khuyến khích người dân đồng hành cùng các cơ quan chức năng trong việc phát hiện các thông tin xấu, độc, các sản phẩm phản văn hóa, phản giá trị để kịp thời ngăn chặn, gỡ bỏ hoặc xử lý theo quy định của pháp luật…
Thứ sáu, chủ động giao lưu hợp tác quốc tế về văn hóa. Tranh thủ các nguồn lực quốc tế để bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa Việt Nam. Tăng cường quảng bá văn hóa Việt Nam đến với bạn bè quốc tế. Tham gia các công ước quốc tế về bảo vệ sự đa dạng văn hóa, tôn trọng các quyền văn hóa. Minh Huyền