Phóng viên (PV): Thưa Thứ trưởng, tại sao thời điểm này các cơ quan chức năng lại đặc biệt quan tâm và đặt vấn đề mở rộng diện bao phủ BHXH?
Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp: Chúng ta cũng biết, Nghị quyết 15-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về một số vấn đề về chính sách xã hội giai đoạn 2012- 2020 đã đặt mục tiêu đến năm 2020 có khoảng 50% lực lượng lao động tham gia BHXH. Tuy nhiên, theo thống kê, hiện nay cả nước có khoảng trên 13 triệu người tham gia BHXH bắt buộc, hơn 200.000 lao động đang tham gia BHXH tự nguyện. Trong khi đó, dự báo năm 2020 lực lượng lao động Việt Nam có khoảng 60 triệu người. Như vậy, nếu theo mục tiêu trên thì từ nay đến năm 2020 phải phấn đấu đạt 30 triệu người tham gia BHXH, nhưng có thể thấy từ 13,3 triệu lên 30 là con số rất lớn và khoảng cách rất xa.
An sinh xã hội bao giờ cũng là mối quan tâm của các quốc gia mà BHXH là một trong những trụ cột chính của hệ thống an sinh xã hội. Vấn đề mở rộng đối tượng tham gia BHXH không phải bây giờ mới được cơ quan chức năng đặt ra mà đã được bàn trong rất nhiều năm nhưng những năm vừa qua, mức độ người tham gia BHXH không được nhiều, tỉ lệ không cao nên phải tính đến những giải pháp căn cơ hơn để có thể đạt được mục tiêu trên.
PV: Thưa Thứ trưởng, để đạt được mục tiêu bao phủ BHXH thì việc mở rộng đối tượng tham gia ở khu vực phi lao động và BHXH tự nguyện sẽ được giải quyết ra sao?
Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp: Bên cạnh quy định người lao động (NLĐ) có quan hệ lao động từ 1 tháng trở lên phải tham gia BHXH bắt buộc thì Luật BHXH 2014 cũng có chính sách khuyến khích lao động tham gia BHXH tự nguyện. Hiện chúng ta có gần 60% lao động đang làm việc tại khu vực phi kết cấu, khu vực không có quan hệ lao động thuộc nhóm tham gia BHXH tự nguyện. Tuy nhiên, giai đoạn vừa qua các chính sách hỗ trợ, khuyến khích để NLĐ tiếp tục tham gia BHXH tự nguyện chưa được xây dựng và ban hành đầy đủ. Hơn nữa các chính sách hỗ trợ lao động khi họ hết thời gian hợp đồng, hết thời gian tham gia BHXH bắt buộc để tham gia BHXH tự nguyện chưa có. Do đó, thời gian tới phải có các chính sách khuyến khích lao động trong khu vực phi kết cấu, khu vực không có quan hệ lao động có thể tham gia BHXH tự nguyện; khuyến khích linh hoạt để những người đang tham gia BHXH bắt buộc khi họ không còn lao động sang chế độ BHXH tự nguyện. Như vậy, chúng ta mới có thể hy vọng đạt được mục tiêu bao phủ BHXH.
PV: Doanh nghiệp nợ đóng, trốn đóng BHXH cho NLĐ lâu nay vẫn là câu chuyện "biết rồi, nói mãi" nhưng tình trạng chưa được khắc phục đáng kể. Vì vậy, nếu không tìm ra một cơ chế để giải quyết dứt điểm thì cũng sẽ ảnh hưởng đến việc mở rộng diện bao phủ BHXH?
Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp: Tình trạng nợ đóng, chậm đóng BHXH vẫn diễn ra từ nhiều năm nay, BHXH cũng rất nỗ lực ngăn chặn tình trạng này. Một trong những nhiệm vụ BHXH thực hiện là tăng cường tuyên truyền phổ biến, thanh tra - kiểm tra đảm bảo các DN đóng đúng, đóng đủ và đóng hết cho lao động có quan hệ với mình.
Chúng ta cũng biết thanh tra Bộ LĐ-TB&XH, thanh tra các Sở LĐ-TB&XH chưa đến 500 người, hoạt động rộng nên nếu chỉ tập trung vào công tác thanh tra đóng BHXH thì cũng không đủ lực lượng. Vì thế, Luật BHXH 2014 cho phép BHXH Việt Nam thành lập và thực hiện nhiệm vụ thanh tra thu BHXH. Tôi biết BHXH Việt Nam với gần 2.000 cán bộ BHXH thực hiện chức năng thanh tra. Đặc biệt, BHXH chính là cơ quan biết rõ nhất DN nào nợ đóng, DN nào trốn đóng và với lực lượng thanh tra hùng mạnh thế này sẽ thanh tra nghiêm túc, đẩy đủ nhất. Mặt khác, cùng với những giải pháp tăng cường đôn đốc thu nộp cơ quan BHXH đang triển khai thì số lượng DN trốn đóng, nợ đóng BHXH sẽ giảm thiểu, bằng chứng là báo cáo năm nay của BHXH cho thấy số nợ năm sau thấp hơn năm trước.
PV: Một vấn đề lâu nay cũng được nhiều chuyên gia đề cập là tỉ lệ đóng của Việt Nam quá cao khiến cho DN không thể chịu được và đây cũng là lý do dẫn đến tình trạng trốn đóng, nợ đóng BHXH. Theo ông, chúng ta có nên giảm mức đóng cũng như mức hưởng BHXH không?
Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp: Hiện nay, mức đóng vào quỹ hưu trí, tử tuất ở các nước thành viên OECD (Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế) đang là 25%, trong khi Việt Nam chỉ có 22%. So với các nước thì chúng ta đã thấp và mức đóng BHXH của Việt Nam cũng không phải cao. Đặc biệt, mức hưởng tối đa của Việt Nam lại lên đến 75% mức lương đóng BHXH, trong khi các nước tối đa cũng chỉ có 50%. Chúng ta nói mức đóng của chúng ta cao nhưng tôi thấy không hẳn đã cao hơn các nước khác và mức hưởng còn thấp nhưng quả thật chúng ta cao hơn rất nhiều. Bây giờ chúng ta vừa muốn giảm mức đóng nhưng lại không muốn giảm mức hưởng thì quỹ BHXH rất khó cân đối.
Về việc có nên giảm đóng hay không thì dù đóng nhiều hay ít đều ảnh hưởng đến quyền lợi của NLĐ sau này. Doanh nghiệp đóng BHXH cho NLĐ cao thì quyền lợi sau này NLĐ sẽ được hưởng bởi tính toán của chúng ta ngày nay giúp NLĐ hưởng trong tương lai.
Còn nếu bây giờ giảm mức hưởng thì phải xem người về hưu với mức lương như hiện nay đã đảm bảo cuộc sống mà họ mong muốn hay không? Năm nào các cơ quan quản lý cũng khảo sát đời sống của người về hưu, người hưởng trợ cấp xã hội và kết quả luôn luôn không đảm bảo, cần phải cải thiện. Hằng năm, dù Nhà nước không nâng lương tối thiểu, lương cơ sở thì mức lương hưu vẫn được điều chỉnh. Như vậy, nếu tiếp tục giảm mức đóng, giảm mức hưởng BHXH thì chắc chắn đời sống người về hưu sau này sẽ khó khăn hơn rất nhiều.
PV: Thưa Thứ trưởng, nhiều ý kiến phân tích rằng nếu không có lộ trình tăng tuổi nghỉ hưu thì rất có thể một thời gian không xa, chúng ta sẽ rơi vào tình trạng mất cân đối quỹ BHXH?
Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp: Đề nghị tăng tuổi nghỉ hưu là một trong những giải pháp đảm bảo tính cân đối, ổn định và bền vững của quỹ BHXH (quỹ dài hạn). Nghiên cứu của ILO cho thấy mức hưởng BHXH của Việt Nam đang “hào phóng” nhất thế giới, hào phóng hơn cả của Liên hợp quốc.
Tính toán cho thấy với mức đóng BHXH hiện nay, một tháng bằng 22% tiền lương thì 30 năm đóng BHXH mới bằng 66 tháng tiền lương. Trong khi đó, mức hưởng được 75% thì với số tiền đóng đó chỉ đủ trả cho 88 tháng, cho dù đầu tư tăng trưởng, quỹ BHXH cũng chỉ đủ chi trả cho 120 tháng (tức 10 năm hưởng). Thế nhưng, những người nào sống đến 60 tuổi, trung bình họ sẽ sống thêm được 21 năm; tiền lương đóng vào quỹ BHXH đủ trả cho 10 năm, vậy 11 năm nữa lấy tiền đâu chi trả tiếp? Nếu ngân sách nhà nước “dồi dào” có thể xử lý được vấn đề này, nhưng ngân sách khó khăn thì sẽ phải lấy ở quỹ BHXH ra để chi trả. Như vậy, rõ ràng dẫn đến tình trạng mất cân đối và quỹ BHXH không thể đảm bảo duy trì chi trả các chế độ cho những lao động sau này về hưu.
Tuy nhiên, lý do quan trọng nhất để bảo toàn quỹ BHXH chính là đảm bảo ổn định đất nước trong tương lai khi lực lượng lao động ngày càng giảm, số người đóng BHXH cho số người hưởng sẽ mất cân đối. Chúng ta nói Việt Nam đang ở thời kỳ dân số vàng nhưng các tính toán cho thấy dân số chúng ta đang già hóa và già hóa rất nhanh, nên nếu chúng ta không tính toán trước, không bắt đầu từ bây giờ thì tương lai sẽ thế nào?.
PV: Thưa Thứ trưởng, từ thực tế trên, để mở rộng diện BHXH, đâu là những kinh nghiệm quốc tế mà Việt Nam có thể áp dụng?
Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp: Từ kinh nghiệm thế giới, các chuyên gia đã đưa ra nhiều phương án khác nhau để điều chỉnh như: tăng tuổi nghỉ hưu; kết hợp tăng tuổi nghỉ hưu với điều chỉnh mức độ tích lũy; cải tiến các tham số khác... Có lẽ chúng ta còn phải bàn nhiều để lựa chọn ra một phương án phù hợp nhất với điều kiện Việt Nam.
PV: Xin cảm ơn Thứ trưởng!
Minh Thư