Từ hội nghị Trung ương 4 khóa XI đã chỉ rõ: một bộ phận không nhỏ cán bộ đảng viên suy thoái về tư tưởng chính trị và coi đây là một trong những vấn đề cấp bách; Đại hội XII của Đảng đã chỉ rõ hơn về tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị đạo đức lối sống của một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên chưa được đẩy lùi; có mặt, có bộ phận còn nghiêm trọng và phức tạp hơn; đến Nghị quyết Trung ương 4 khóa XII đã chỉ rõ tình trạng suy thoái về tư tưởng, chính trị và đặc biệt Đảng đã chỉ ra chín biểu hiện suy thoái về tư tưởng, chính trị. Thực tế đã cho thấy suy thoái về tư tưởng, chính trị của một bộ phận không nhỏ của cán bộ, đảng viên, đặc biệt là bộ phận trí thức đảng viên hiện nay vẫn đang diễn biến rất phức tạp.
Suy thoái về tư tưởng, chính trị diễn ra ở nhiều đối tượng trí thức, có người do nhận thức hạn chế; có người do thiếu tu dưỡng, bản lĩnh chính trị không vững vàng lại dễ bị những thông tin xấu độc tác động; có người do thiếu tu dưỡng rèn luyện đạo đức cách mạng dẫn đến suy thoái. Điều này được Đảng chỉ ra: lười học tập lý luận chính trị cũng là biểu hiện của sự suy thoái. Hiện nay vẫn còn một số ít trí thức có các biểu hiện suy thoái về tư tưởng, chính trị, ngộ nhận về mục tiêu lý tưởng cách mạng của Đảng và nhân dân ta; tự cho mình là cấp tiến yêu nước, thương dân nhưng mà lại dễ bị kẻ xấu kích động, lôi kéo, lợi dụng; nói, viết và làm những điều gây hại cho cộng đồng, tổn hại lợi ích cho quốc gia, dân tộc. Một bộ phận thì mơ hồ về chính trị, giảm sút niềm tin đối với mục tiêu độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội. Thậm chí một bộ phận trí thức còn có biểu hiện cực đoan chính trị, phủ nhận chủ nghĩa Mác-Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh; phủ nhận vai trò lãnh đạo của Đảng, chống phá chế độ.
Những năm qua Đảng, Nhà nước ta đã có quan điểm nhất quán là xây dựng đội ngũ trí thức vững mạnh, là trực tiếp nâng tầm trí tuệ của dân tộc, sức mạnh của đất nước. Đầu tư xây dựng đội ngũ trí thức là đầu tư cho phát triển bền vững, một mặt Đảng ta khẳng định thực hành dân chủ, tôn trọng và phát huy tự do tư tưởng trong hoạt động nghiên cứu, sáng tạo của trí thức vì những mục tiêu tốt đẹp của đất nước. Mặt khác, cũng mong muốn đội ngũ trí thức có bổn phận, trách nhiệm trước Tổ quốc và dân tộc không ngừng phấn đấu nâng cao phẩm chất chính trị, đạo đức, năng lực chuyên môn đóng góp nhiều cho sự phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc. Lần đầu tiên trong sự nghiệp đổi mới, Đảng có một nghị quyết chuyên đề về xây dựng đội ngũ trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, điều đó chứng tỏ Đảng, Nhà nước rất quan tâm đến đội ngũ trí thức, do đó đối với đội ngũ trí thức hiện nay ngoài những phẩm chất năng lực thì phải đề cao đạo đức nghiên cứu, đạo đức nghề nghiệp và đặc biệt là phải có chính trị, tư tưởng vững vàng.
Đội ngũ trí thức giữ vai trò quan trọng trong thúc đẩy tiến bộ xã hội; bất cứ một quốc gia nào muốn phồn vinh, hưng thịnh thì cũng phải đề cao vị thế vai trò và biết khơi nguồn tiềm năng to lớn, sức mạnh dồi dào của đội ngũ trí thức. Trong khi đông đảo trí thức Việt Nam vừa phát huy tốt vai trò trách nhiệm của mình, có nhiều đóng góp tích cực cho công cuộc xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước thì vẫn còn một số trí thức có những hành vi làm tổn hại đến sự nghiệp chung của dân tộc. Thời gian qua có những trí thức văn nghệ sĩ thiếu tu dưỡng rèn luyện, bị suy thoái về chính trị, tư tưởng, lợi dụng tên tuổi, lợi dụng bầu không khí tự do sáng tạo đã có những biểu hiện suy thoái về tư tưởng, chính trị và “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”, trong đó nổi lên các biểu hiện như phủ nhận chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, nền dân chủ xã hội chủ nghĩa; đòi thực hiện đa nguyên, đa đảng, thể chế tam quyền phân lập, phát triển xã hội dân sự; nói, viết làm trái quan điểm chủ trương đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; hạ thấp, phủ nhận thành quả cách mạng, thổi phồng khuyết điểm, cổ xúy cho quan điểm dân chủ cực đoan. Sáng tác quảng bá những tác phẩm văn hóa nghệ thuật lệch lạc, bóp méo lịch sử.
Có thể thấy người trí thức mà xa rời cái lợi ích của dân tộc, xa rời lợi ích của Đảng lại bị các thế lực thù địch mua chuộc thì thường là có những phát ngôn, những nghiên cứu, những biểu hiện chống lại các lợi ích của dân tộc; họ bị các thế lực bên ngoài cấu kết để tuyên truyền các quan điểm sai trái thù địch, đi ngược lại với lợi ích của Đảng của dân tộc ta. Bầu không khí tự do vừa là bệ đỡ, vừa là động lực nuôi nguồn cảm hứng, thúc đẩy tài năng sáng tạo cho trí thức. Tuy nhiên, cần hiểu rằng tự do đó nằm trong giới hạn, đó chính là ranh giới cần thiết nhằm phòng ngừa những lệch lạc có thể làm tổn hại đến thanh danh, uy tín của trí thức và tác động không thuận đến sự phát triển của quê hương, đất nước. Chính vì vậy đội ngũ trí thức cần nhận thấy được để đóng góp, phản biện từ quan điểm, chứng kiến của mình.
Thủ đoạn chống phá hiện nay của các thế lực thù địch rất tinh vi xảo quyệt, lợi dụng sự phát triển của khoa học kỹ thuật công nghệ, mạng Internet, các trang mạng xã hội để nói, viết xuyên tạc chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, phủ nhận vai trò lãnh đạo của Đảng. Từ suy thoái về tư tưởng, chính trị sẽ dẫn đến những hệ lụy khác nhau, khi xem xét vấn đề này thì dựa trên hai cách tiếp cận: Hệ lụy từ nhân tố suy thoái tư tưởng, chính trị đến suy thoái đạo đức lối sống; giữa tư tưởng, chính trị và đạo đức lối sống của một chủ thể, của một con người có mối quan hệ rất khăng khít với nhau, biện chứng với nhau, phản ánh tính quy luật trong quá trình vận động phát triển của một chủ thể của một con người. Suy thoái về tư tưởng, chính trị sẽ dẫn đến suy thoái về đạo đức, lối sống và cuối cùng dẫn đến “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” nếu như không kịp thời ngăn chặn phòng ngừa, không đấu tranh kiên quyết, triệt để. Còn suy thoái theo gốc độ vai trò của các chủ thể có thể thấy rằng: trí thức Đảng viên suy thoái về tư tưởng, chính trị thì tự hạ thấp vị thế vai trò của người trí thức đối với xã hội; phẩm chất, năng lực hạn chế, giảm sút giá trị nhân cách trí thức cộng sản gây cản trở cho việc xây dựng và nâng cao sức mạnh của hệ thống chính trị về tư tưởng, chính trị, giảm sút năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu của Đảng, hiệu lực hiệu quả hoạt động của Nhà nước và các tổ chức chính trị xã hội. Trí thức đảng viên suy thoái về tư tưởng, chính trị thì đánh mất niềm tin với cộng đồng xã hội, cổ xúy cho những phần tử cơ hội bất mãn chính trị, gây chia rẽ quan hệ giai cấp, chia rẽ trong khối liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức, chia rẽ khối đại đoàn kết toàn dân tộc.
Vì vậy, để làm thất bại âm mưu diễn biến hòa bình bằng phương thức thúc đẩy “tự diễn biễn”, “tự chuyển hóa” của các thế lực thù địch, phản động thì cán bộ, đảng viên và tầng lớp trí thức cần phải xây dựng cho mình bản lĩnh vững vàng, tính kiên định, sự độc lập, chủ động trong hành động, đó chính là một trong những phẩm chất cần có của mỗi người trí thức, người cán bộ, đảng viên và chính điều này sẽ tạo nên cách ứng xử “dĩ bất biến, ứng vạn biến” để người trí thức luôn giữ được chân giá trị của mình, đặc biệt mỗi trí thức cần nhìn nhận và xây dựng cho mình bản lĩnh trong dòng chảy thời cuộc bằng tri thức, kinh nghiệm, trải nghiệm và cả sự nhìn nhận từ những tấm gương trí thức trong lịch sử dân tộc. Hoàng Anh Tuấn