Nhận lời mời của Thủ tướng Nhật Bản Sin-dô A-bê (Shinzo Abe), từ ngày 8-10/10/2018,Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc và Phu nhân dẫn đầu Đoàn đại biểu Cấp cao Việt Nam tham dự Hội nghị Cấp cao Hợp tác Mekong – Nhật Bản lần thứ 10 tại Tokyo (Tô-ki-ô), Nhật Bản và thăm Nhật Bản.
Tháng 1/2007, Hội nghị Cấp cao ASEAN 12 diễn ra tại Philippines (Phi-líp-pin), Nhật Bản đề xuất Chương trình quan hệ đối tác Nhật Bản - Mê Công, tập trung vào ba lĩnh vực ưu tiên: Hội nhập kinh tế tiểu vùng cải thiện kết cấu hạ tầng, tăng cường liên kết khu vực…; Mở rộng thương mại- đầu tư giữa Nhật Bản với khu vực Mê Công; Theo đuổi các giá trị phổ cập và mục tiêu chung của khu vực (xóa đói giảm nghèo, mục tiêu phát triển thiên niên kỷ, kiểm soát dịch bệnh, bảo vệ môi trường...).
Cho tới nay, Nhật Bản và các nước Mê Công gồm Campuchia (Cam-pu-chia), Lào, Myanmar (Mi-an-ma), Thái Lan, Việt Nam đã tiến hành 9 Hội nghị Cấp cao, 11 Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao và 10 Hội nghị Bộ trưởng Kinh tế, trong đó đã đạt được một số thỏa thuận và triển khai cụ thể.
Hội nghị Cấp cao hợp tác Mekong – Nhật Bản lần này đánh dấu 10 năm hình thành và phát triển cơ chế hợp tác Mekong – Nhật Bản và 3 năm triển khai chiến lược Tô-ki-ô 2015.
Hợp tác Mekong – Nhật Bản đã đạt được những kết quả quan trọng trên ba lĩnh vực ưu tiên của hợp tác gồm hợp tác phần cứng, hợp tác phần mềm và phát triển bền vững. Qua cơ chế hợp tác này, các nước Mekong và Nhật Bản đã liên kết để xây dựng cơ sở hạ tầng về đường bộ, cảng hàng không quốc tế, cảng biển…, góp phần hình thành một cơ sở hạ tầng kết nối trong khu vực Tiểu vùng Mekong, theo hướng kết nối Hành lang Đông – Tây và Hành lang phía Nam.
Trong lĩnh vực hạ tầng mềm, Hợp tác Mekong – Nhật Bản đã góp phần tạo thuận lợi cho vận chuyển hàng hóa giữa các nước trong khu vực Mekong, thông qua việc kết nối hệ thống vận chuyển hàng hóa, tạo thuận lợi cho việc thông quan, giúp giảm chi phí, thời gian thông quan, đào tạo nguồn nhân lực.
Trong phát triển bền vững, Nhật Bản là một trong số ít các đối tác đã duy trì lâu dài và liên tục sự hợp tác và sự ủng hộ đối với Ủy hội Mekong. Chính phủ Nhật Bản cũng như chính phủ các nước Mekong đều coi trọng cơ chế Hợp tác Mekong – Nhật Bản. Trong chương trình Chiến lược Tokyo 2015 cho giai đoạn 2016-2018, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe (Sin-dô A-bê) đã cam kết dành khoảng 750 tỷ yên (khoảng 7 tỷ USD), cho Hợp tác Mekong – Nhật Bản.
Việt Nam đã tham gia cơ chế Hợp tác Mekong – Nhật Bản ngay từ đầu và luôn thể hiện vai trò tích cực, đóng góp, xây dựng định hướng hợp tác Mekong – Nhật Bản trong từng giai đoạn. Hiện Việt Nam đang xây dựng kế hoạch cho giai đoạn ba năm tiếp theo từ 2019-2021. Việt Nam đưa những chương trình như Diễn đàn Mekong xanh, các chương trình hợp tác về môi trường, về nước sạch, về phòng chống thiên tai… vào trong Hợp tác Mekong – Nhật Bản. Bên cạnh đó, Việc Nam còn đưa các chương trình về phối hợp quản lý, khai thác hiệu quả nguồn nước sông Mekong.
Việc Nam tích cực đóng góp vào việc định hướng, thúc đẩy sự phát triển Mekong – Nhật Bản theo hướng phù hợp với lợi ích của Việt Nam và lợi ích phát triển của cả khu vực. Các bộ, ngành Việt Nam đã tham gia khoảng 100 dự án khác nhau trong Hợp tác Mekong – Nhật Bản. Nhiều dự án lớn trong khuôn khổ này như cảng nước sâu Lạch Huyện, cảng T2 sân bay Nội Bài, nhiệt điện Ô Môn, Nghi Sơn 2, là những dự án quan trọng đối với cơ sở hạ tầng Việt Nam. Thông qua cơ chế Hợp tác Mekong – Nhật Bản, Việt Nam đã xây dựng và vận hành hệ thống thông quan điện tử, sản xuất vắc xin sởi và Rubella.
Song song với việc sử dụng hiệu quả Hợp tác Mekong – Nhật Bản để phục vụ cho các dự án phát triển hạ tầng và phát triển bền vững của quốc gia, Việt Nam cũng thúc đẩy các dự án kết nối khu vực, kết nối Tiểu vùng Mekong, thông quan điện tử, đồng thời đưa vấn đề hợp tác nguồn nước sông Mekong trở thành một nội dung hợp tác quan trọng trong Hợp tác Mekong – Nhật Bản, có tiếng nói tích cực để phối hợp giữa cơ chế Hợp tác Mekong – Nhật Bản với hợp tác trong Ủy hội Mekong. Việt Nam luôn nhấn mạnh vai trò của các nước trong Mekong, sự phối hợp chính sách giữa các nước Mekong với nhau trong cơ chế Hợp tác Mekong – Nhật Bản, thể hiện sự tích cực, chủ động, có trách nhiệm với chính Việt Nam và các nước khác trong khu vực. Nhật Bản đánh giá cao vai trò của Việt Nam trong Hợp tác Mekong – Nhật Bản.
Nhân dịp này, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc cũng sẽ thăm Nhật Bản. Chuyến thăm đặc biệt diễn ra trong dịp hai nước kỷ niệm 45 năm ngày thiết lập quan hệ ngoại giao Việt Nam – Nhật Bản, nhằm thắt chặt hơn nữa Quan hệ Đối tác chiến lược sâu rộng Việt Nam - Nhật Bản đang phát triển tích cực trên tất cả các lĩnh vực, góp phần tăng cường tin cậy chính trị giữa hai nước.
Từ khi trở lại nắm quyền tháng 12/2012, Chính quyền Thủ tướng Shinzo Abe triển khai chính sách đối ngoại với 3 trụ cột: Tăng cường quan hệ Nhật-Mỹ; Cải thiện quan hệ với các nước láng giềng; Ngoại giao phục vụ kinh tế.
Với phương châm “Quốc gia hòa bình” làm nền tảng, Nhật Bản tích cực triển khai “Ngoại giao toàn cầu” dưới ngọn cờ “Chủ nghĩa hòa bình tích cực”, nhằm đảm bảo 3 lợi ích: (Lợi ích về an ninh, đó là tăng cường năng lực, vai trò của Nhật Bản, nâng cao tính răn đe của thể chế An ninh Nhật - Mỹ, tăng cường quan hệ tin cậy, hợp tác với các đối tác trong và ngoài khu vực Châu Á - Thái Bình Dương; Lợi ích chiến lược thông qua việc sử dụng ODA nhằm thúc đẩy “Chủ nghĩa hòa bình tích cực”; Lợi ích kinh tế thông qua việc tăng cường quan hệ Ngoại giao với tất cả các khu vực, tham gia vào tất cả các thể chế kinh tế quốc tế và khu vực quan trọng.
Trên cơ sở đó, Nhật Bản tập trung ưu tiên: Củng cố đẩy mạnh quan hệ đồng minh với Mỹ để bảo vệ lợi ích quốc gia, coi đây là trụ cột số một của ngoại giao Nhật Bản. Đẩy mạnh quan hệ nhiều mặt với các nước khu vực châu Á - Thái Bình Dương, coi hòa bình, ổn định, hợp tác và phát triển tại khu vực này là yếu tố đảm bảo cho sự ổn định về mặt an ninh, chính trị và thúc đẩy hồi phục kinh tế của Nhật Bản. Trong đó, chú trọng cải thiện quan hệ với các nước láng giềng như Trung Quốc, Hàn Quốc và Nga, tăng cường hợp tác với ASEAN, Úc và Ấn Độ, gia tăng áp lực lên Triều Tiên để giải quyết các vấn đề bắt cóc, hạt nhân và tên lửa; Góp phần giải quyết các vấn đề toàn cầu như biến đổi khí hậu, cải cách Hội đồng bảo an Liên Hợp Quốc, giải trừ và không phổ biến vũ khí hạt nhân, giảm nhẹ thiên tai và trao quyền cho phụ nữ…; Coi trọng các nguyên tắc của luật pháp, dân chủ và quyền con người cơ bản.
Từ năm 2017, Nhật Bản đã điều chỉnh chính sách đối ngoại theo hướng chủ động hơn trong việc phát huy vai trò dẫn dắt ở khu vực, đặc biệt là thúc đẩy liên kết kinh tế, tự do thương mại và an ninh hàng hải thông qua việc vận động thành công ký TPP-11, đi tiên phong trong đàm phán RCEP, thúc đẩy “Chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và rộng mở” và đã thành công trong việc củng cố quan hệ đồng minh với Mỹ; cải thiện và thúc đẩy quan hệ với Nga, Hàn Quốc, Trung Quốc, thúc đẩy mạnh quan hệ với ASEAN, EU và Châu Phi; tăng cường các cặp quan hệ ba bên (Nhật-Mỹ-Hàn, Nhật-Mỹ-Ấn, Nhật-Ấn-Úc...) và ngoại giao đa phương.
Việt Nam-Nhật Bản thiết lập quan hệ ngoại giao ngày 21/09/1973, trong những năm gần đây, quan hệ Việt Nam và Nhật Bản phát triển nhanh chóng. Nhật Bản là nước G-7 đầu tiên đón Tổng Bí thư Việt Nam đến thăm (năm 1995), nước G-7 đầu tiên thiết lập quan hệ Đối tác chiến lược với Việt Nam (năm 2009), nước G-7 đầu tiên công nhận quy chế kinh tế thị trường của Việt Nam (năm 2011), nước G-7 đầu tiên mời Việt Nam tham dự Hội nghị Thượng đỉnh G-7 mở rộng (tháng 5/2016).
Trong những năm qua, quan hệ Việt Nam-Nhật Bản không ngừng phát triển toàn diện, sâu rộng và thực chất trên nhiều lĩnh vực, với sự tin cậy cao về chính trị. Hai nước đã thiết lập khuôn khổ quan hệ Đối tác tin cậy, ổn định lâu dài nhân chuyến thăm Việt Nam của Thủ tướng Nhật Bản Junichiro Koizumi tháng 4/2002. Trong chuyến thăm chính thức Nhật Bản của Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh tháng 4/2009, hai nước nhất trí nâng cấp quan hệ lên thành Đối tác chiến lược vì hòa bình và phồn vinh ở châu Á. Tháng 10/2010, hai bên ra Tuyên bố chung Việt Nam-Nhật Bản về Phát triển toàn diện quan hệ Đối tác chiến lược vì hòa bình và phồn vinh ở châu Á, nhân chuyến thăm Việt Nam của Thủ tướng Nhật Bản Naoto Kan.
Đặc biệt, trong chuyến thăm cấp Nhà nước đến Nhật Bản của Chủ tịch nước Trương Tấn Sang tháng 3/2014, hai nước đã nâng cấp quan hệ lên thành Đối tác chiến lược sâu rộng vì hòa bình và thịnh vượng ở châu Á. Trong chuyến thăm chính thức Nhật Bản tháng 9/2015, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng và Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe đã ra Tuyên bố về tầm nhìn chung quan hệ Việt Nam-Nhật Bản.
Tiếp đó, chuyến thăm cấp Nhà nước lần đầu tiên của Nhà vua và Hoàng hậu Nhật Bản (28/2-5/3/2017), chuyến thăm chính thức Việt Nam của Thủ tướng Shinzo Abe (tháng 1/2017), đã góp phần đưa quan hệ hai nước phát triển ngày càng sâu rộng, toàn diện, hiệu quả hơn.
Hai bên duy trì hiệu quả các cơ chế đối thoại, ủng hộ lẫn nhau tại các diễn đàn đa phương như Liên hợp quốc, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á-Thái Bình Dương (APEC), Diễn đàn hợp tác Á-Âu (ASEM)...
Nhật Bản là đối tác kinh tế quan trọng hàng đầu của Việt Nam. Đến nay, Nhật Bản là nước tài trợ ODA lớn nhất cho Việt Nam, nhà đầu tư số hai tại Việt Nam. Năm 2017 Nhật Bản là đối tác thương mại lớn thứ tư của Việt Nam.
Về thương mại, hai nước đã dành cho nhau thuế suất tối huệ quốc từ 1999. Trong 8 tháng đầu năm 2018, tổng kim ngạch thương mại giữa hai nước đạt 24,52 tỷ USD (tăng 13,7% so với cùng kỳ năm 2017), trong đó kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang Nhật Bản đạt 12,21 tỷ USD (tăng 11,5% so với cùng kỳ năm 2017), nhập khẩu đạt 12,31 tỷ USD (tăng 15,9% so với cùng kỳ năm 2017).
Về đầu tư trực tiếp, năm 2017, đầu tư trực tiếp của Nhật Bản vào Việt Nam đạt mức kỷ lục 9,11 tỷ USD, đứng đầu trong số các quốc gia và vùng lãnh thổ đầu tư vào Việt Nam. Lũy kế tính đến cuối tháng 8/2018, Nhật Bản có 3.865 dự án FDI còn hiệu lực tại Việt Nam với tổng vốn đầu tư đăng ký 55,838 tỷ USD, đứng thứ 2 trong tổng số 116 quốc gia và vùng lãnh thổ đầu tư vào Việt Nam. Tính đến 20/8/2018, Nhật Bản có 284 dự án cấp mới, 124 dự án tăng vốn và 409 lượt góp vốn mua cổ phần với tổng vốn đầu tư là 7,016 tỷ USD, đứng số đầu trong số các quốc gia và vùng lãnh thổ đầu tư vào Việt Nam.
Về viện trợ phát triển chính thức ODA, từ năm 1992 đến hết tài khóa 2016 (31/3/2017), Nhật Bản đã cam kết khoảng 30,5 tỷ USD, ODA vốn vay cho Việt Nam. 6 tháng đầu năm 2018, hai bên đã ký các công hàm trao đổi cho 2 dự án viện trợ không hoàn lại (tổng trị giá gần 25 triệu USD). Nhật Bản cam kết khoản vay gần 16 tỷ yên (142 triệu USD) cho lĩnh vực đào tạo nghề tại Việt Nam.
Hợp tác nông nghiệp có bước đột phá từ năm 2014 trong chuyến thăm cấp Nhà nước tới Nhật Bản của Chủ tịch nước Trương Tấn Sang. Nhân chuyến thăm chính thức Nhật Bản của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng (9/2015), hai bên đã ký kết "Tầm nhìn trung và dài hạn trong hợp tác Nông nghiệp Việt Nam - Nhật Bản", ký lại Tầm nhìn chung sửa đổi vào tháng 5/2018.
Từ năm 1992 đến nay, Việt Nam đã cử nhiều tu nghiệp sinh sang Nhật Bản. Hiện có khoảng 120.000 lao động, thực tập sinh Việt Nam tại Nhật Bản. Quan hệ hợp tác về giáo dục và đào tạo giữa hai nước đã phát triển dưới nhiều hình thức, Nhật Bản là một trong những nước viện trợ không hoàn lại lớn nhất cho ngành giáo dục đào tạo của Việt Nam. Số lưu học sinh Việt Nam tại Nhật Bản đến đầu 2018 khoảng 75.000 người. Nhật Bản đang hợp tác để nâng cấp 4 trường đại học của Việt Nam đạt đại học chất lượng cao; đang hợp tác xây dựng Trường Đại học Việt-Nhật nhằm đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho Việt Nam trong lĩnh vực khoa học công nghệ, quản lý và dịch vụ; hỗ trợ Việt Nam dạy tiếng Nhật tại một số trường tiểu học, phổ thông cơ sở tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh.
Tính đến hết tháng 7 năm 2018, lượng khách du lịch Nhật Bản vào Việt Nam đạt 464.379 lượt, tăng 3,0% so với năm 2017, đứng thứ 3 (sau Trung Quốc và Hàn Quốc). Từ ngày 1/1/2004, Việt Nam đơn phương miễn thị thực cho người Nhật đi du lịch và kinh doanh vào Việt Nam trong vòng 15 ngày và từ ngày 1/7/2004, quyết định miễn thị thực nhập cảnh ngắn hạn cho mọi công dân mang hộ chiếu Nhật Bản. Ngày 8/3/2005, hai bên đã trao đổi Công hàm miễn thị thực nhập cảnh cho công dân hai nước Việt Nam và Nhật Bản mang Hộ chiếu ngoại giao và công vụ trong thời hạn lưu trú không quá 90 ngày bắt đầu thực hiện từ 1/5/2005. Nhật Bản bắt đầu thực hiện việc nới lỏng quy chế cấp thị thực nhiều lần (từ ngày 30/9/2014 và nới lỏng hơn từ ngày 15/2/2016) và thị thực một lần (từ 20/11/2014) cho công dân Việt Nam.
Hợp tác địa phương hai nước Việt Nam-Nhật Bản được thúc đẩy mạnh mẽ. Nhiều địa phương của hai nước đã ký văn bản hợp tác như: Thành phố Hồ Chí Minh-Osaka; Thành phố Hồ Chí Minh-Yokohama; Đà Nẵng-Sakai; Hà Nội-Fukuoka; Đà Nẵng-Yokohama; Đồng Nai-Hyogo; Bà Rịa-Vũng Tàu và Kawasaki; Phú Thọ-Nara; Huế-Kyoto; Hưng Yên-Kanagawa; Hải Phòng-Niigata; Nam Định-Miyazaki; Quảng Nam – Nagasaki; Cần Thơ – Hyogo; TP. Hồ Chí Minh. - Nagano...
Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc và Phu nhân sẽ dẫn đầu Đoàn đại biểu Cấp cao Việt Nam tham dự Hội nghị Cấp cao Hợp tác Mê Công – Nhật Bản lần thứ 10 tại Tokyo (Tô-ki-ô), và thăm Nhật Bản khẳng định Việt Nam kiên trì đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ quốc tế, trong đó coi trọng quan hệ đối tác chiến lược sâu rộng với Nhật Bản và quyết tâm đưa quan hệ Đối tác chiến lược sâu rộng với Nhật Bản sang giai đoạn phát triển mới, toàn diện, thực chất hơn.
Theo kế hoạch, hai Thủ tướng sẽ có cuộc hội đàm để trao đổi những vấn đề hợp tác song phương cũng như hợp tác quốc tế. Bên cạnh đó, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc có chương trình gặp gỡ nhiều lãnh đạo cấp cao của Nhật Bản để thúc đẩy hợp tác trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong khuôn khổ chuyến thăm, Việt Nam sẽ tổ chức một diễn đàn đầu tư tại Nhật Bản, với dự kiến có 1.000 đại diện doanh nghiệp tham dự, qua đó thể hiện sự coi trọng của Việt Nam đối với quan hệ đối tác chiến lược Việt Nam – Nhật Bản, đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế, thương mại và đầu tư. Đoàn Việt Nam tham dự Hội nghị lần này nhằm khẳng định cam kết của Việt Nam đối với cơ chế hợp tác này, đánh giá các kinh nghiệm trong 10 năm qua, đề ra định hướng lớn và đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả hợp tác trong thời gian tới./.
Mạnh Hùng