Cổng thông tin điện tử

Báo cáo là kết quả của hoạt động nghiên cứu được thực hiện bởi nhóm nghiên cứu của Học viện Ngân hàng, trong khuôn khổ hợp tác giữa WCS Việt Nam và Học viện Ngân hàng. Báo cáo cung cấp thông tin hữu ích cho các cơ quan quản lý Nhà nước, các định chế tài chính, bao gồm các ngân hàng và tổ chức tài chính phi ngân hàng, và các cơ quan thực thi pháp luật trong công tác phòng, chống rửa tiền nói chung và phòng, chống rửa tiền liên quan đến các loại tội phạm nguồn như tội phạm buôn bán trái pháp luật động vật hoang dã (ĐVHD); đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang thực hiện đánh giá rủi ro quốc gia về rửa tiền, tài trợ khủng bố cho giai đoạn 2018 – 2022, và Kế hoạch hành động quốc gia về phòng, chống rửa tiền, tài trợ khủng bố và tài trợ phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt giai đoạn 2021 - 2025.

Mục tiêu của nghiên cứu là nhằm đánh giá nhận thức, năng lực và thực tiễn công tác nhận biết và phòng, chống rủi ro rửa tiền liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD và nhu cầu nâng cao nhận thức, xây dựng năng lực của đơn vị tình báo tài chính (Financial Intelligence Unit - FIU), các ngân hàng thương mại (NHTM), và các tổ chức tài chính (TCTC) phi ngân hàng. Báo cáo nghiên cứu cũng đưa ra các khuyến nghị góp phần hoàn thiện khuôn khổ pháp luật về phòng, chống rửa tiền từ các loại tội phạm môi trường; xây dựng các chiến dịch hành động hướng đến thay đổi góc nhìn và thực hành của các cá nhân, tổ chức hoạt động trong lĩnh vực tài chính đối với việc phòng, chống các rủi ro, nguy cơ rửa tiền từ hoạt động buôn bán trái pháp luật ĐVHD tại Việt Nam.

Bắt giữ khoảng 7 tấn ngà voi tại Hải Phòng tháng 4/2022 (Ảnh tư liệu)

Nghiên cứu được thực hiện trong 5 tháng từ tháng 8 đến tháng 12 năm 2022 (trong đó, thời gian nghiên cứu thực địa từ tháng 10 đến tháng 12 năm 2022) tại 12 tỉnh, thành phố với sự tham gia của 428 cán bộ đến từ các đơn vị liên quan thuộc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và các chi nhánh cấp tỉnh (đây là đại diện cho nhóm FIU vì hiện nay, Việt Nam chưa có khái niệm cụ thể về FIU), các NHTM và các TCTC phi ngân hàng; cơ quan thực thi pháp luật (Công an, Hải quan), cơ quan thuế và các tổ chức quốc tế liên quan thông qua khảo sát bằng bảng hỏi và phỏng vấn sâu. Các kết quả của nghiên cứu đã được tham vấn với các cơ quan và các chuyên gia thuộc lĩnh vực tài chính ngân hàng; phòng, chống rửa tiền và phòng, chống tội phạm liên quan đến ĐVHD tại hội thảo tham vấn được tổ chức vào tháng 12 năm 2022. Sau hội thảo tham vấn, nhóm nghiên cứu tiếp tục chỉnh sửa và hoàn thiện báo cáo dựa trên các ý kiến đóng góp của các chuyên gia trong nước và quốc tế.

Phần lớn các cán bộ tham gia khảo sát nhận định buôn bán trái pháp luật ĐVHD là hoạt động tiềm ẩn rủi ro rửa tiền ở mức cao và trung bình cao, tuy nhiên vấn đề này mới được chú ý trong những năm gần đây và ở mức độ chưa cao: trong đó, cán bộ của các NHTM và TCTC phi ngân hàng đánh giá rủi ro rửa tiền từ buôn bán trái pháp luật ĐVHD cao hơn so với các cán bộ của nhóm FIU. Cụ thể, tỷ lệ cán bộ đánh giá rủi ro rửa tiền ở mức cao và trung bình cao của NHTM là 84%, của TCTC phi ngân hàng là 80%, so với của FIU là 75%.

Các cán bộ tham gia khảo sát đều nhận định có 03 hoạt động tiềm ẩn rủi ro rửa tiền cao là hoạt động chuyển tiền/ thanh toán, thanh toán quốc tế/ tài trợ thương mại, và các sản phẩm, dịch vụ ngân hàng trên nền tảng số.

Các quy định về phòng, chống rửa tiền (PCRT) liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD đã có nhưng chưa đầy đủ: có tới 90% cán bộ của các TCTC phi ngân hàng và hơn 60% cán bộ của các NHTM, nhóm FIU tham gia khảo sát nhận định rằng các quy định về PCRT hiện nay chỉ đề cập tới việc PCRT nói chung, chưa có quy định cụ thể liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD. Bên cạnh đó, các quy định liên quan đến phòng, chống buôn bán trái pháp luật ĐVHD cũng chưa đề cập đến nội dung về theo dõi dòng tiền và PCRT. Việc thiếu các quy định về xác định nguồn gốc dòng tiền, xác định giá trị hàng hóa, xác định dấu hiệu nghi ngờ rửa tiền liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD, hay thiếu các hướng dẫn về trao đổi thông tin, hướng dẫn về công tác thanh tra… đã gây ra những khó khăn trong công tác thực thi của các cơ quan, đơn vị liên quan.

Phần lớn cán bộ của các NHTM và TCTC phi ngân hàng nắm được các quy định hiện hành liên quan đến PRCT; tuy nhiên hầu như họ không nắm được các quy định về bảo vệ ĐVHD: chỉ có 10% cán bộ NHTM được hỏi biết đến danh mục các loài động vật, thực vật hoang dã thuộc các phụ lục của Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp (CITES).

Quy định nội bộ về PCRT tại các NHTM và các TCTC phi ngân hàng chỉ có các nội dung PCRT chung, chưa có nội dung cụ thể liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD. Trong nhóm các nhà cung cấp dịch vụ tài chính, các NHTM thuộc sở hữu Nhà nước và nước ngoài được đánh giá là tuân thủ đầy đủ các quy định PCRT liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD.

Nhóm ngân hàng nước ngoài được đánh giá tốt nhất về hiệu quả thực hiện các nội dung trong quy trình đánh giá rủi ro rửa tiền liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD do đã có kinh nghiệm áp dụng các quy định về PCRT của ngân hàng mẹ. Trong khi đó, các NHTM cổ phần và TCTC phi ngân hàng có mức áp dụng thấp hơn do phải cân đối giữa áp lực cạnh tranh kinh doanh và việc tuân thủ các quy định, quy trình về PCRT. Tuy nhiên, các TCTC đều gặp khó khăn trong việc nhận diện rủi ro rửa tiền từ nguồn buôn bán trái pháp luật ĐVHD. Cho đến nay vẫn chưa có trường hợp nào nhận diện được rủi ro rửa tiền thu được từ hoạt động buôn bán trái pháp luật ĐVHD.

Cơ chế phối hợp, chia sẻ thông tin chưa hiệu quả (đặc biệt giữa hệ thống ngân hàng và các cơ quan thực thi pháp luật) là một trong những khó khăn lớn nhất đối với việc thực thi các quy định PCRT liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD. Nhận định này được xác nhận bởi cả ba nhóm đối tượng khảo sát với 90% cán bộ TCTC phi ngân hàng, 85% cán bộ NHTM và 80% cán bộ nhóm FIU. Việc chưa có quy trình/chính sách cụ thể trong việc chia sẻ thông tin giữa các đơn vị liên quan để tiến hành điều tra tội phạm rửa tiền từ buôn bán trái pháp luật ĐVHD là một trong số những nguyên nhân dẫn đến khó khăn này.

Năng lực và kinh nghiệm của cán bộ các TCTC về nghiệp vụ PCRT liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD còn thấp; có tới 100% cán bộ TCTC phi ngân hàng tham gia khảo sát cho biết chưa từng được đào tạo về PCRT nói chung và PCRT từ buôn bán trái pháp luật ĐVHD nói riêng; 62% cán bộ NHTM tham gia khảo sát cho biết các ngân hàng đã từng tổ chức các chương trình đào tạo về PCRT nói chung nhưng chưa có chủ đề về PCRT liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD; chỉ có 17% cán bộ NHTM tham gia khảo sát cho biết đã từng tham gia các khóa học nâng cao nhận thức, năng lực về PCRT liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD do các đơn vị khác tổ chức.

Nhu cầu cao về nội dung đào tạo PCRT liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD từ các cán bộ NHTM và TCTC phi ngân hàng: hơn 90% cán bộ được khảo sát mong muốn được đào tạo về các nội dung: nhận diện giao dịch đáng ngờ trong PCRT liên quan đến các loại tội phạm nguồn; đánh giá và đo lường rủi ro trong PCRT liên quan đến các loại tội phạm nguồn; biện pháp kiểm soát rủi ro trong PCRT liên quan đến các loại tội phạm nguồn; và quy định pháp lý về PCRT liên quan đến các loại tội phạm nguồn.

Về khuyến nghị nhằm tăng cường hiệu quả phòng, chống rủi ro rửa tiền liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD, có năm nội dung khuyến nghị nhằm tăng cường công tác phòng, chống rủi ro rửa tiền liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD, bao gồm: (i) nâng cao khả năng nhận diện rủi ro rửa tiền liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD; (ii) xây dựng, hoàn thiện khung pháp lý chung về PCRT, phòng, chống buôn bán trái pháp luật ĐVHD và có các quy định dẫn chiếu phục vụ công tác điều tra dòng tiền bất hợp pháp từ các loại tội phạm nguồn; (iii) tăng cường cơ chế tuân thủ nội bộ và cơ chế quản lý rủi ro rửa tiền liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD tại các NHTM và TCTC phi ngân hàng; (iv) tăng cường cơ chế chia sẻ thông tin, phối hợp điều tra giữa các đơn vị chức năng nhằm phát hiện hành vi rửa tiền từ buôn bán trái pháp luật ĐVHD; (v) nâng cao nhận thức về các rủi ro rửa tiền từ buôn bán trái pháp luật ĐVHD, và xây dựng năng lực cho các TCTC cũng như các cơ quan thực thi pháp luật liên quan trong PCRT liên quan đến buôn bán trái pháp luật ĐVHD.